Hakkari'de Bir Mevsim eleştirileri

spoiler: Farklı bir film olduğu belli. Karlar arasında, soğuk bir coğrafya. Ürpertici biçimde. Romandan uyarlanmış. Genco erkal gencecik. Harika oynamış. Dogu ya giden öğretmenlerin olduğu diğer filmler gibi değil. Öyle olmasını bekledim film boyu. Yani öğretmene karşı gelme, bağnazlık gibi şeyler olabilir diye ama öğretmene doktora susamış insanlar olduğu için olması zor. Öğretmenin evine aslında odasına gelen geçen giriyor kapı çalmadan. Bekar diye sanırım. Öğretmen portakal yiyebiliyorken köylü niye yiyemiyor, parası mı yok acaba. Orayı tam anlayamadım çünkü öğretmen maaşı o kadar yüksek değildir ki. Alaaddin in 'purtakal' isteyip aldığı zamanki mutluluğu çok hüzünlüydü gerçekten. Aylarca sürüyor kar. Dolayısıyla karantina. Orda bir başınalar aylarca. Kar olmadığında da bir başınalar. Doktor yok mesela. İmkanlar yok. Sondaki konuşması güzeldi ayrılırkenki öğretmenin. Sürgüne gönderildiğini de müfettiş gelince anladım. Ben zorunlu hizmet sanmıştım. Sürgüne gitme sebebi ne olabilir ki acaba, politik midir. İnternet yok , televizyon yok. Gaz lambasında hep yazıyor, okuyor. 40 yıl öncesi sonuçta. Şu an durum farklı mıdır, sanmam. Öğretmen ayrıldıktan sonra da bir daha birileri gelmiş midir başka, sanmam. Orda belki resme yeteneği olan birileri vardı ama şartlar yüzünden, öğretilmişler yüzünden köyden adım bile atamayacak yıllarca. İmkan da verilmiyor ki. Halit ti sanırım katil olan. En son ayrılmış hatta, adana ya gidecekti. Emir aldım, öldürdüm tarzı şeyler demişti. Kim, niye öldürme emri versin ki kendi halindeki köylüyü. Anlayamadım oraları.

Uçsuz bucaksız dağların, karlı yamaçların, kıvrımlı patikaların ve giderek uzaklaştığını hissedeceğimiz merkezi düzenin, öteki yüzünde kalan bir sınır kasabasında, birbirlerini tanımayan insanların, anlaşılmayı bekleyen dilsel kodların, yılın soğuk ve uzayan bir mevsiminde karşılaştığı ve aslında neyin kimden öğrenildiğini muğlaklaştıran bir öykü; "Hakkâri’de Bir Mevsim"de beliren, donuk manzaralar ve ağırlaşmış nefesler, toprağa gömülü sırların fısıltısına benzeyen bir sessizlik yaratır, ki bu sessizlik biraz da insanın kendi içine bakıp kendini keşfetme denemesinden başka bir şeye benzemez. Bazen tek bir bakışın, bir el hareketinin, basit bir gülümsemenin çok şey anlatabildiği, ama çoğu zaman hiçbir şey anlatamıyormuş gibi göründüğü bu kırılgan atmosfer, filmin bütün katmanlarında yayılırken, yönetmen Erden Kıral’ın sade, gösterişsiz, kendi halinde var olan üslubuyla da iyice belirginleşir.

Sosyolojik Bağlam: Toplum, Mekân ve Kimlik
Kentin hızı, merkezî söylemin gücü, ulusal kimliğin tanıdık çerçeveleri geride kalıp, kıvrımlı yolların ardından yükselen karla kaplı dağların gölgesinde, bambaşka bir toplumsal doku, devletin belirlediği resmî sınırların ötesinde kurduğu kendi iç hiyerarşisiyle bekler. Burada toplum, sadece bir grup insandan ibaret değildir; doğa, arazi, dil ve gelenekler, neredeyse insanlarla eşit statüde anlam yaratıcıları olarak devreye girer. Köy yaşamı, kentin normlarının aksine, kendine has ritüeller, jestler, suskunluk biçimleri ve kimi zaman anlaşılmayan sözcüklerle örülü bir mikrokozmostur. Öyle ki, devletin merkezinden gelen bir öğretmen, kendi varlığını ve kimliğini yeniden düşünmek zorunda kalırken, aynı anda belki de ilk kez mekânın toplumsal bir kurum gibi davranabileceğinin farkına varır. Pierre Bourdieu’nün sembolik sermaye, habitus ve alan kavramlarını anımsatan bir yapı, bu uzak coğrafyada su yüzüne çıkar. Yerel halkın dilsel pratikleri, gündelik davranış kodları, jestleri, inatçı bir toprağın sert kabuğunu andıran kabullenmeyişleri, toplumsal yapının bir makine gibi değil, bir ekosistem gibi işlediğini gösterir. Bu ekosistemde, mekân, elbette sadece fiziki özelliklerden müteşekkil bir sahne değildir; toplumsal belleği, travmaları, güç ilişkilerini, çaresizlikleri ve dayanışma ağlarını kendi formunda saklayan bir arşiv gibidir. Öğretmenin, sınıfına taşıdığı bilgi ve görgü, merkezî iktidar ve ulus-devlet ideolojisinin sembollerini içerir, ancak bu semboller, o coğrafyanın uzun kışları, zorlu ulaşım imkânları, dilsel uçurumları ve kuşaktan kuşağa aktarılan sessiz dirençlerin gölgesinde hem anlam kaybeder hem de yeniden anlam üreterek var olmaya çabalar. İşte burada, kimlik dediğimiz yapı da sabit bir varlık olmaktan uzaklaşır; öğretmenle çocuklar arasındaki bakışma anlarında, dilini bilmediğin biriyle ortak bir kod bulma çabasında, benliğin sınırları da esner, kimlik belirsizliğin içinde yeniden tarif edilmeyi bekler.
Merkezin getirdiği resmî eğitim, kitaplar, haritalar, üniforma, ses tonunun ciddiyeti... Bunların hepsi, sosyolojik açıdan bir tahakküm biçimi olarak okunabilirken, aynı zamanda o soğuk mevsimin ortasında, öğrenmeye duyulan susuzluğa karşı da bir kaynak işlevi üstlenir. Bu paradoks, film boyunca soluk alıp verir: Hem bir dönüştürme aracı hem de dönüştürülmeye açık bir yapı. Mekân, yani Hakkâri’nin o sisli dağları ve sınır kasabası, bütün bu toplumsal ilişkileri ve kimlik çatışmalarını görünür hale getirirken, toplumu da homojen bir birim olmaktan çıkarıp, kendi dilinde, belki de bin bir parçaya ayrılmış bir mozaiğin titreşimli varlığına dönüştürür. Her kaya parçası, her sessizlik, her anlaşılmaz kelime, ulusal aidiyetlerin, kültürel kimliklerin, güç ilişkilerinin ve sınıfsal farklılıkların yeniden düşünülmesi için sessizce ama ısrarla varlığını hissettirir.

Sonuçta, bu sosyolojik kesitte, toplumsalın tek bir forma indirgenemeyecek kadar karmaşık, mekânın sadece bir fon olmaktan çok öte, etkin bir “oyuncu” gibi anlatıya dâhil olduğu, kimliğin ise sabit bir öz değil, mekâna, topluma, tarihe ve günün şartlarına göre süregelen bir inşadan ibaret olduğu görülür. Burada, kimlik bir monolog değil, mekânla ve toplumla bitmeyen bir diyalogdur; belki öğretmen bu diyalogda çoğu zaman sözlerini yitirir, ama belki de tam o anda, bir kimliğin yeniden biçimlenmesine kapı aralanır.

Konu ve Dramaturjik Yapı
Ferit Edgü’nün “O” adlı eserinden uyarlanan bu film, modern bir anlatı ritmini takip etmek yerine, geleneksel olay örgüsü beklentilerini yıkan bir dramaturji üzerine kurulu. Öyle ki, filmin konusu bir öğretmenin zorunlu görevle gittiği Hakkâri’nin ücra bir köyünde geçirdiği birkaç ayı temel alsa da, bu hikâye sadece bir mekânsal ya da zamansal deneyimi değil, ruhsal bir dönüşümün, yabancılaşmanın ve yeniden tanımlamanın öyküsüdür.

Başkahraman olan öğretmen (Genco Erkal), köye adım attığı andan itibaren modernleşmenin, eğitimin ve bilginin taşıyıcısı konumundadır; ancak köyün gerçekliği karşısında ne taşıdığı bilgi, ne kitaplardan getirdiği birikim ne de modern dünyanın sembolleri tam anlamıyla işlevseldir. Dil bilmez, bölgenin soğuk doğasına ve insanların içine kapalı hayatına adapte olmakta zorlanır. Bu adaptasyon süreci, bir mekânın ruhunun ve orada yaşayanların yaşam pratiğinin, dışarıdan gelenleri nasıl yabancılaştırdığını güçlü bir biçimde anlatır. Ancak dramaturjik olarak film, öğretmenin köye getirdiği “bilginin” değil, köyün ona öğrettiklerinin üzerinde durur. Burada modern anlatıdaki “kahramanlık” ya da “başarı” öyküsü bekleyen seyirci, aksine öğretmenin çaresizlikle büyüyen içsel serüvenine tanıklık eder.

Filmde “başlangıç-gelişme-sonuç” gibi klasik dramatik yapı kırılmıştır. Belirgin bir olay yoktur; gerilim, karakterlerin çatışmalarından değil, atmosferin içine sinmiş o derin sessizlikten ve iletişimsizlikten doğar. Bu noktada, hikâyenin çatısını kuran öğeler şunlardır:

Mekân: Filmde mekân, klasik anlatılardaki “arka plan” değil, karakterlerin dönüşümünü tetikleyen güçlü bir öznedir. Dağlarla çevrili bu köy, öğretmen için hem bir hapishane hem de bir içsel yolculuğun başlangıç noktasıdır. Kimi zaman kışın beyaz örtüsü, umutsuzluğu örtüp görünmez kılarken, kimi zaman bu örtü, gerçekliğin ta kendisine dönüşerek öğretmeni daha fazla yalnızlaştırır.

Dil ve İletişimsizlik: Öğretmen köyün dilini bilmez; çocuklarla, köylülerle iletişim kurmakta zorlanır. Diyaloglar kısa, kopuk ve çoğu zaman yetersizdir. Bu dil bariyeri, öğretmenin ruhsal izolasyonunu pekiştirir. Anlamın peşinde koşmak, bazen sessizliğe teslim olmayı gerektirir. Filmde bu durum, bir dramaturjik araç olarak kullanılır ve seyirciye de karakterin çaresizliğini hissettirir.

Zamanın Döngüselliği: Filmin zaman anlayışı, doğrusal bir akış yerine döngüsel bir yapıya sahiptir. Günler birbirini tekrar eder gibi görünse de, her gün öğretmen için yeni bir farkındalık ya da hayal kırıklığı getirir. Bu döngü, aynı zamanda köy hayatının durağanlığını ve değişimden uzak yapısını vurgular. Mekân ve zaman birleşerek, öğretmenin hayatına “sıkışmışlık” hissini derinden işler. Film boyunca olay örgüsü, küçük ve sıradan anların toplamından oluşur. Çocuklarla yapılan basit dersler, kalemin ucundan çıkan ilk çizgiler, öğretmenin kendini anlatmaya çalıştığı anlar, düşen karın sessizliği, geçmeyen günler… Tüm bu sıradanlık, birer anlam katmanına dönüşür. Seyirciye “olay” değil, bir “deneyim” sunulur.

Filmin önemli kırılma noktalarından biri, öğretmenin köyde geçirdiği zamanın sonunda bir şekilde buraya alışmaya başlamasıdır. Artık yabancısı olduğu köy, tanıdık yüzlerle dolu, suskun ama derin bir dünya haline gelir. Ancak bu farkındalık, filmde bir çözülme ya da tamamlanma olarak değil, öğretmenin hâlâ anlamlandırmaya çalıştığı bir “bilmecenin” devamı olarak verilir. Mekândan ve zamandan kopuk bir biçimde başlanan yolculuk, öğretmenin iç dünyasındaki dönüşümle sonlanır. Bu dönüşüm, seyirciye net bir cevap sunmaz; aksine sorular bırakır: “Anlamak mümkün mü? Öğrenmek ne demek? Eğitim kime neyi öğretir?”

Genco Erkal’ın Performansının Derinliği
Genco Erkal’ın filmdeki varlığı, tıpkı zamandan ve mekândan koparılmış, biraz ürkek ve bir o kadar da meraklı bir karakterin iç dünyasını nakış gibi işleyen bir heykeltıraşın incelikli dokunuşuna benzer; hiçbir sahnede abartılı bir jest, fazlaca belirgin bir mimik ya da yapay bir tonlamaya yaslanmadan, içsel bir yolculuğun adımlarını seyirciye hissettirir. Karlarla kaplı dağların sessizliğinde, öğrencileriyle kurmaya çalıştığı iletişimin çetrefilli dil bariyerini aşma gayretinde ya da beklenmeyen bir aksaklıkla karşılaştığında yüzünde beliren hafif bir gerilimde, Erkal sanki kelimelerden öte, içsel monologlarını dışarı vurmaya çalışıyor gibidir. Kentli bir öğretmenin, köyün kültürel evrenine uyum sağlama çabasıyla çaresizliğin iç içe geçtiği o gri bölgede, Erkal’ın bakışlarından bazen karamsarlığın serinliği, bazen de umudun kırık ışığı süzülür; oyuncu, role öyle bir nüfuz eder ki, öğretmenin ümit, direnç ve bazen de teslimiyet karışımı ruh hali, perdeye hem kurucu bir anlam kazandırır hem de seyircinin filmle arasında sessiz bir bağ kurar.

Görsel-İşitsel Dokunun İncelikleri
Kamera, dağların yamacında gezinen ağır ve yorgun bir beden gibi, sanki kendisi de oradaki coğrafyaya ayak uydurmaya çalışırken temkinli davranır; hızlı hamleler, ani kaydırmalar, keskin açı değişimleri pek yer bulmaz, aksine sabit veya yavaşça pan yapan kadrajlar, köy hayatının durağan temposuna, karla örtülü patikaların sükûnetine eşlik eder. Görsel dokuyu biçimlendiren bu tavır, seyircinin dikkatini mekânın ve insanın ilişkisine, onların tensel ve düşünsel birlikteliklerine çekerek, gündelik yaşamdaki zorlukları, sınırlı imkânları, yabancı bir toprağın sert kurallarını ön plana çıkarır. Kurgu, belirli bir ritimde akan zamanı bazen duraklatır, bazen çoğaltır, bazen de hiç ummadığınız anlarda anlık sıçramalar yaratarak, filmin lineer ilerleyişini bozmaz ama ona ince bir dalgalanma hissi katar; bu sayede, anlatıda mevsimlerin dönüşümü, umutların kırılma noktaları ya da içe kapanan ruhların ufak patlamaları daha etkili bir şekilde hissedilir. Ses tasarımına gelince, gürültücü olmaktan imtina eden, yaşamın ritmine kendini yediren, taşın üstünden esen rüzgârın hışırtısında, uzaktan gelen hayvan seslerinde, sınıfın içinde belli belirsiz çınlayan çocuk seslerinde kendi sahici dilini bulan bir düzenden söz etmek gerekir; diyalogların az, müziğin ise geri planda kaldığı bu dünyada, sessizlik adeta bir enstrümanmışçasına kullanılır.

Yapısal Kodlar ve İdeolojik Haritalar
Filmi salt bir edebiyat uyarlaması olarak görmek, filme haksızlık etmek olur; zira Erden Kıral’ın sinemasında, gerçeğin sade bir yansıması değil, gerçeğin yeniden üretimine dair bir tavır vardır. André Bazin’in gerçekçiliğe dair kavram seti, bu filmde kök salan minimalizmin anlamlı bir izdüşümünü sunarken, gösterge bilimcilerin çifte kodlamaları da karşımıza çıkıp durur; eğitim, modernite ve devletin ideolojik aygıtlarıyla yüklü bir figür olan öğretmenin, önce bilinmezlikle yüzleşip sonra kendi konumunu sorgulamaya başlaması, Althusser’in devletin ideolojik aygıtları teorisinin sinemasal bir örneği olarak okunabilir. Göstergebilimsel açıdan, kültürel ve dilsel bariyerler, yeniden üretilemeyen anlam katmanları, kamera kadrajına sığmayan dış gerçeklik, sanki sürekli anlamla oyun oynayan, sembolleri yeniden düzenleyen bir sinema dilini karşımıza çıkarır; yapısalcı bir bakışla, merkez-çevre, bilinen-bilinmeyen, öğretici-öğrenen, ulus-devletin sınırlarıyla yerel halkın kadim gelenekleri arasında süreğen bir gerilim alanı ortaya çıkar. Bu zemin, Marksist eleştiriden psikanalitik yaklaşımlara, toplumsal cinsiyet okumalarından hafıza çalışmalarına kadar geniş bir yelpazede yorumlanmaya müsaittir. Filmin kendisi, izleyiciyi pasif bir alıcı olmaktan çıkarıp bir anlam üreticisine dönüştürür; gösterilenin ötesinde, karların altında gömülü kalmış bir hakikat arayışı, coğrafyanın sinema perdesine taşınan sertliği, karakterlerin dil bulma gayreti, farklı kuramsal pencerelerden bakıldığında aynı anda hem basit, hem karmaşık, hem de yapısal olarak çözülmeyi bekleyen bir bilmecedir.

Yitik Sözcükler, Derin Sessizlikler ve Zamanın Donuk Akışı
Hakkâri’de Bir Mevsim, sınırda kalmış bir coğrafyanın, anlaşılması güç bir dilin, eğitim misyonunun çelişkili dünyasının ve en nihayetinde içe doğru kıvrılan bir insani çabanın sinemasal karşılığı olarak; uzun planlarda, sessiz sekanslarda, ağır çekim bir yaşantı ritminde yeniden kurulurken, seyircinin zihninde yavaşça çözülmesi gereken bir düğüm gibi belirmeye devam eder. Bu film, ne didaktik cümlelerle sorun çözen, ne de kolaycı bir anlatı sunan bir yapıdır; aksine, sıradan bir mevsimi metaforik bir deneyime dönüştüren, dili, mekânı, kimlikleri, güç ilişkilerini ve kültürel aşılmazlıkları, mesafeli ama bir o kadar da duyarlı bir görsel-işitsel anlayışla sinema perdesine seren, böylelikle anlamın ve iletişimin sınırlarını yeniden düşünmeye çağıran bir metin olarak varlığını sürdürür.

🎥 1983 yılında Erden KIRAL yapımı olan film doğuda yaşamanın zorluklarını ve imkansızlıkları çok gerçekçi bir şekilde anlatmıştır. Berlin Film Festivali’nde dört ödül almasına rağmen doğunun yoksulluğunu ve devletin acziyetini gösterdiği için 1988 yılına kadar ülkemizde gösterimi yasaklanmıştır.
Ferit Edgü romanının sinemaya kusursuz aktarımı Genco Erkal’ın usta oyunculuğuyla birleşince ortaya muazzam bir eser çıkmış. Filmde sürgün edilen bir öğretmenin karşılaştığı yokluk ve yoksulluk içinde kendi anlam arayışını görüyoruz.

🎤Onat Kurtlar’a göre “Doğu Anadolu’ya folklorik ve destansı bakış açısının terkedildiği bir iştir.”