Gizli Yüz eleştirileri

Sinemamızın en önemli yönetmenlerinden Ömer Kavur'un Anayurt Oteli'nden sonra en iyi filmi...
Bu arada Wim Wenders ile anlaşma sağlanamazsa David Lynch ile görüşülmesini öneririm :)Şaka bir yana ben filmi izlerken Lynch cekse acaba nasıl olurdu sorusunu pek çok kez kendime sordum.

en dikkat çekici tarafı ismi

Şehrin belleğinde, tozlu bir yapbozun eksik parçası gibi bir yüz asılı kalmış. Rutubetli duvarların arkasında, sararmış fotoğrafların sisli anılarında, bir suret gölgesini bekliyor. Bu kentte kaybolmak kolay, iz sürmek zor; çünkü sokaklar, yan yana dizilmiş yüzler, suskun köprüler ve unutulmaya yüz tutmuş hikâyelerle dolu. “Gizli Yüz” tam da bu ortamda, belirsizliğin tam ortasına açılan bir kapı gibi… Görünürde tek bir görev var: Bir fotoğraftaki o kadının izini bulmak. Ama sonrasında, bu görev iç içe geçen anlamlar, kırık aynalar ve görünmez yol ayrımlarıyla dolu bir içsel yolculuğa dönüşüyor.

Hikâyenin Gövdesi: Bir Fotoğraftan Doğan Yolculuk
Gizli Yüz, genç bir erkeğin (Fikret Kuşkan), elinde eski bir fotoğrafla tanımadığı bir kadının peşine düşmesiyle başlar. Bu kadın (Zuhal Olcay), ne tam olarak ulaşılabilir bir figür ne de bütünüyle hayal mahsulüdür; sanki zamanın paslı bir anahtarı gibi, kahramanı cevaplardan çok sorulara sürükler. Genç adam İstanbul’u sokak sokak, köhne hanlarını, tenha meydanlarını, sisli kıyılarını arşınlarken, sadece bir yüzün değil, aynı zamanda kendi benliğinin de izi sürülür. Bu arayışın odağında, anlatının düz bir çizgide ilerlemesini reddeden, gerçeği ve düşü aynı potada eriten bir yolculuk yatar.

Orhan Pamuk’un Evreninden Damıtılan Anlamlar
Şehrin belleğinde tozlu bir yapbozun eksik parçası gibi bir yüz asılı kalmış gibidir. Rutubetli duvarların arkasında, sararmış fotoğrafların sisli anılarında bir suret bekler. Bu kentte kaybolmak kolay, iz sürmek zor; çünkü sokaklar, yan yana dizilmiş suretler, suskun köprüler ve unutulmaya yüz tutmuş hikâyelerle doludur. Tam da bu atmosferde, görünmeyeni arayan ve ruhumuza yavaş yavaş sızan bir anlatının eşiğinde dururuz. Film, görünürde kayıp bir yüzün peşine düşerken aslında bambaşka sorularla karşılaşacağımız, zamanın derin katmanlarında gezinen bir masala dönüşür.

Filmin beslendiği kaynaklardan biri olan Orhan Pamuk’un edebi dünyası, anlatıya tek boyutlu bir hikâyeden çok katmanlı bir derinlik kazandırır. Pamuk’un metinlerinde sıkça rastlanan o hafif puslu, belirsiz atmosfer, filmde geçmişin gölgeleriyle harmanlanır. Sıradan nesneler, şehrin kuytu köşeleri ve kadim yapılar, birer sembol hâline gelerek unutulmuş hatıraları, gömülü kimlikleri ve hiçbir zaman tam olarak anlaşılmayacak anlamları barındırır.

Pamuk’un satırlarından süzülen bu ruh, zamanın doğrusal akışını esnetir. Gerçek ile düş, anı ile hayal birbirine karışırken film, izleyiciyi sabit bir gerçeğin peşinden koşturmak yerine belirsizliğin büyüsüne teslim eder. Bu sayede, karakterlerin aradığı yüzün sadece bir portre olmaktan öte, hafızanın dehlizlerinde saklanan bir parça olduğu sezinlenir. Pamuk’un metinlerine özgü bu iç içe geçmişlik, filmin boyutlarını genişletir; basit bir arayış hikâyesi, kentin, tarihin ve kültürün yansımalarında kaybolan bir deneyime dönüşür.

Kent, Pamuk’un metinlerinde kolektif bir belleğin aynasıdır ve film de bu belleğin izini sürer. Karakterler yalnızca bir fotoğraftaki yüzü değil, belki şehrin damarlı hafızasını, bu hafızayı yoğuran kültürel kodları ve değişen kimlikleri arar. Böylece film, sanki bir edebiyat metninin sayfalarından fırlamış gibidir: Gerçek ile kurgunun iç içe geçtiği, hatıranın zamanla belirsizleştiği, anlamın okurun ya da izleyicinin zihninde yeniden şekillendiği bir evren yaratır.

Pamuk’un metinleri gibi film de izleyiciyi hazır cevaplar sunarak rahatlatmaz. Aksine, onun zihin dünyasında sorular, eksik parçalar, tanımlanamayan duygular bırakır. İşte bu, Pamuk’un belirsizlikle harmanlanan estetiğinin sinemadaki yankısıdır. Ortaya çıkan, sadece bir hikâye değil, anlamı okur-izleyicinin inşasına bırakılan bir kurmaca alanıdır. Bu sayede film, edebiyat ve sinemanın kesişim noktasında konumlanır; Pamuk’un gizemli evreninden damıtılan anlamlar, ekranı edebi bir derinlikle boyar.

Sonuçta film, Pamuk’un düşünce ikliminden aldığı ilhamla basit bir öyküyü aşar. Sözcüklerin sessiz kaldığı, kameranın imge ve mekânlarla konuştuğu, zamanın ve gerçeğin ele avuca sığmadığı bir dünyanın içine çekiliriz. Edebi alt katmanlar, görsel anlatıya nüfuz ederken, film hafızanın ve kimliğin akışkan, değişken, tarif edilmez doğasını seyircinin zihnine kazır. Böylece, Orhan Pamuk’un evreninden damıtılan anlamlar, filmin belirsizliğe övgü olan yapısını güçlendirir, onu klasik anlatının sınırlarından çıkartarak zamansız bir deneyime dönüştürür.

Karakterlerin İç Dünyası: Sessiz Bir Diyalog
Filmin merkezinde, sözcüklerin yetersiz kaldığı, hatta belki de bilerek devre dışı bırakıldığı bir iletişim biçimi duruyor. Bu iletişim, genç adam ile gizemli kadının arasında, dilin sınırlarını aşıp bambaşka bir boyuta taşınıyor. Genç kahraman, elindeki eski fotoğraftan yola çıkarak onu ararken, aslında kaybettiği ya da hiç tam olarak sahip olamadığı bir anlamı, kendisine dair bir cevabı da arıyor. Kentin ıssız sokaklarını adımlarken, yüzleri belirsiz kalabalıkların arasından sıyrılıp bu silik suretin peşine düşmesi, onun zihninde kapalı kapılar ardında yankılanan soruları su yüzüne çıkarıyor. Gölgeli bir sokak köşesinde, ışıksız bir odada, paslanmış bir kapının eşiğinde, bilinmeyen kadının hayali varlığıyla baş başa kalıyor.
Kadın figürü ise bu sorgu odasının sessiz hâkimi gibi. Onun varlığı, genç adama yöneltilmiş bir bilmece; cevap vermek yerine bizzat sorunun kaynağını temsil ediyor. Belki bir hayalet, belki bir anı kırıntısı ya da bir rüyanın kendisi… Yüzünde belirsiz bir ifade, gözlerinde sırların gölgesi gizli. Onun sessizliği ise gürültülü bir yankı gibi: Genç adamın iç dünyasında, cevapsızlıkla büyüyen bir boşluk yaratıyor. Böylece kadın, bilindik bir karakter olmaktan öte, bir simgeye, bir imgeye dönüşüyor. Aynı zamanda var ve yok, ulaşılabilir ama bir o kadar da uzak. Onun dünyasına adım atmak mümkün değil; o sadece bir hedef, bir yön işareti, bir karanlık suyun dibinde seçilemeyen yansıma.

Bu süreçte, karakterler arasındaki diyalog neredeyse tamamen jestler, bakışlar, beden duruşları, mekânın yarattığı hisler ve sessizliğin ezici gücü üzerinden kuruluyor. Konuşma yerine bir bakış, bir omuz silkme ya da bir an duraksayıp sokağın loş ışığına dalma var. İzleyici, karakterlerin ruh hâlini sanki bir tabloyu okur gibi incelemek zorunda kalıyor. Burada büyük laflar, yüksek sesli çatışmalar, açıklayıcı monologlar yok. Bunun yerine anlık bir göz kaçırma, titreyen bir nefes, sanki az sonra söylenecek bir cümlenin havada asılı kalması var. Bu eksik cümleler, filmin diline dönüşüyor. Belirsizlik, kelimelerle değil, kelimelerin eksikliğiyle anlatılıyor.

Ayrıca filmin görsel dili, karakterlerin iç dünyasını yansıtacak gizli bir alfabetik sistem gibi işliyor. Karakterlerin durdukları mekânlar, arkalarındaki duvarın rengi, pencerenin dışından sızan ışığın açısı, yüzlerine düşen gölge, hepsi onların ruh halini aktarır. Mesafeler, içlerindeki boşluğa karşılık geliyor: Kadınla kahraman arasında fiziksel olarak ne kadar mesafe varsa, genç adamın iç yolculuğunda da o kadar belirsiz, tarif edilmez bir uzaklık var.

İstanbul’un Nabzı ve Şehrin Ruhunu Okumak
İstanbul yalnızca bir fon değildir; tam tersine, filmin görünmez baş karakterlerinden birine dönüşür. Burada kentin sokakları, meydanları, hanları, rıhtımları, paslı merdivenleri birer semboldür. Bu semboller, başkahramanın içsel yolculuğunda bir tür ayna işlevi görür. İnsanların gözden kaybolduğu, caddelerin tenhalaştığı, rüzgârın uçurtma misali anıları oradan oraya savurduğu bu şehir, tek bir kimlikle tanımlanamaz. İstanbul, tarihin tortusunu bir kalkan gibi kuşanmış, katman katman bir belleğe sahip bir varlıktır. Gölgeli sokak aralarında, eskimiş tabelaların altında, bir anlığına belirip kaybolan yüzler, sanki zamanın farklı koridorlarından gelip geçmektedir.

Filmin mekân seçimi, kentle kurulan ilişkinin birer ipucudur. Gündüz vakti bile gri tonlara bulanmış gökyüzü, artık kullanılmayan tramvay yolları, dökülmüş sıvalar, denizin rengini çalan bir hüzün… Tüm bu öğeler, İstanbul’u turist kartpostallarının süslü vitrini olmaktan çıkararak bir duygu durumuna tercüme eder. Bu duygu, ne bütünüyle bir melankoli ne de tam anlamıyla bir umutsuzluktur; daha ziyade, kaybedilmiş ve belki de asla bulunamayacak bir anlamın tetiklediği, hafifçe sızlayan bir belirsizliktir.

Kent, karakterlere sözle ifade edilemeyen duygularını dışavurma fırsatı sunar. Genç adamın arayışı, her adımda şehrin farklı bir yüzüne çarpar. Eski bir hanın tozlu koridorları, belki onun iç dünyasındaki hatıralara açılan bir geçittir. Bir iskeledeki ıssızlık, onun kalbinin kıyısında bir türlü anlamlandırılamayan o boşluğu sembolize eder. Uzaktan duyulan boğuk korna sesi, belki de bir cevabın imkânsızlığını fısıldar. Böylelikle İstanbul, karakterin içsel gerilimini dış dünyaya tercüme eden bir dil haline gelir. Bu dil, izleyiciyi hikâyenin duygusal coğrafyasına buyur eder.

Bir yandan da İstanbul, film boyunca yaşayan bir bellektir. Bu belleğin içinde tarihi katmanlar vardır: Osmanlı’dan kalma yapılar, erken cumhuriyet dönemi mimarisi, modern betonarme çerçeveler, hepsi aynı manzarada bir arada durur. Bu çok katmanlılık, “Gizli Yüz”deki zaman algısını da sarsar. Belirsizliğin hüküm sürdüğü bir anlatıda, kentin bu tarihsel çok sesliliği, zamanın düz çizgiselliğini yıkar. Geçmiş, şimdi ve gelecek anbean iç içe geçerken, İstanbul bu döngünün merkezinde durur. Karakterlerin peşine düştüğü “yüz” ne kadar müphem ise, kentin ifade ettiği bellek de o kadar keskin ama tanımlanması zor bir iz bırakır.

Öte yandan, İstanbul’un nabzı bu filmde aksiyondan değil, durgunluktan, sessizlikten, boşluktan atar. Yorucu bir kalabalık yerine, tenha köşeleriyle konuşur şehir. İnsanlar bazen silüet olarak belirir, çoğu zaman köşeden geçip giden figürlerdir. Kentin sesi, kalabalığın uğultusundan çok, sessizliğin içindeki dip dalgalarında yankılanır. Bu, bilindik bir metropole has gürültülü ritmin tersine bir atmosfer yaratır. Filmin içinde İstanbul, sanki uykuyla uyanıklık arasında gidip gelen bir varlık gibidir; yarım kalan cümlelerin, söylenmemiş sözlerin, eski bir aşkın, unutulmuş bir hatıranın taşıyıcısı olur.
Sonuçta “Gizli Yüz”de İstanbul, hem mekân hem özne, hem anlatıcı hem muamma rolünü üstlenir. Karakterlerin iç dünyalarındaki eksik parçalar, kentin gizli, tozlu köşelerinde yeniden biçimlenir. İzleyici, İstanbul’un suretinde hem filmin dokusunu hem de kendi kayboluşlarının, kendi belirsizliklerinin yansımalarını bulur. Böylece şehir, sadece bir arka plan ya da dekor olmaktan çıkar; öykünün ayrılmaz, nefes alan, düş gören, anlam üreten bir parçasına dönüşür.

Atmosfer ve Biçimin Gizemi: Anlatının Görsel Dili
Filmin etkileyici yanlarından biri, filmin anlatısını kelimelerden ziyade atmosfere, mekânın ifadesine ve görsel üsluba teslim etmesidir. Bu yapımda, olay örgüsü lineer, kolayca takip edilebilir bir yol haritası izlemek yerine, izleyiciyi duyular düzeyinde içine çeken bir atmosfer yaratır. Burada her detay —ışığın yönü, çerçeve içindeki nesnelerin dizilimi, kamera hareketlerinin ritmi— anlam katmanlarına eklemlenir.

Ömer Kavur, kamerayı sadece bir kayıt cihazı gibi kullanmaz; onunla bir tür sessiz rehberlik yapar. Kamera, zaman zaman karakterlerin bakış açısını yansıtır, ama çoğu kez onların üzerinde asılı bir gölge gibi gezinir. Bu gölge, hikâyedeki belirsizliği pekiştirir. Bir sokağın köşesini dönerken omzun üstünden bakmak, bir odada sabit kalıp karakterin sahneden çıkmasını beklemek, ya da hafif titreşimlerle sanki rüya görüyormuş izlenimi yaratan çekim teknikleri, izleyiciyi adeta filmin dünyasına çeker. Bu teknikler, filmdeki gerilimi dolaylı biçimde artırır; çünkü görsel dil bir cevap sunmaz, bir soru işareti gibi havada asılı kalır.

Işık kullanımı da “Gizli Yüz”de hikâyenin anlatısına dahildir. Aydınlanmayan köşeler, gölgede bırakılan yüzler, loş ışıkta seçilemeyen ifadeler, belirsizliği somutlaştırır. Parlak, net gün ışığı yerine puslu, koyu tonlamalar, gri bulutların altındaki solgun bir atmosfer tercih edilmiştir. Bu karanlık, salt bir estetik tercih değildir; izleyicinin iç dünyasında merak, gerilim ve huzursuzluk tohumlarını eken bir tavırdır. Hatta bazen, bir yüzü tam seçememek, gözlerini kısarak detay aramak, seyircinin filmle kurduğu ilişkiyi yoğunlaştırır. Böylece her karanlık köşe, her müphem suret, hikâyeyi büyüten bir unsur haline gelir.
Renk paleti ve dekor seçimleri de bu atmosferin destekçisidir. Soluk tonlar, kahverengiler, koyu yeşiller, grinin çeşitli tonları ve yer yer dikkat çeken pas kırmızı dokular, filme hayaletimsi bir doku katar. Eski ahşap kapılar, dökülen sıvalar, boş masalar, terkedilmiş sandalyeler, sanki yarım kalmış hikâyelerin izlerini taşır. Nesneler, mekânlar ve boşluklar bu anlatının dile gelmeyen alt metinleridir. Bir kapı tokmağı, belki bir zamanlar anlamlı bir dokunuşun, bir veda sahnesinin, hayal meyal hatırlanan bir yüzün sembolüdür. Böylece film, sessiz bir envanterle izleyiciyi yüzleştirir: Her eşya, her nesne, kaybolan suretlerin yankısı haline gelir.

Müzik ve ses tasarımı ise görsel dilin tamamlayıcı unsurlarıdır. Müzik, yüksek volümlü bir anlatım aracı olarak değil, atmosferin bir gölgesi gibi kullanılır. Zaman zaman neredeyse tamamen ortadan çekilen müzik, sessizliğin anlamını pekiştirir. Bu sessizlik, izleyicinin duygularını sarsmak için yeterince güçlü bir araçtır. Çünkü filmin yarattığı gerilim, illa bir melodiden ya da gürültüden beslenmez; tam tersine sessizlik, boşluk ve bekleyiş, hikâyenin ruhunu derinleştirir. Rüzgârın uğultusu, uzaktan gelen belli belirsiz ayak sesleri, sanki bir duvarın ardında kırılan bir dalın sesi, görsel boşlukları dolduran işitsel ipuçlarına dönüşür.

Kamera açıları, film boyunca merak yaratacak şekilde tasarlanır. Yönetmen, genellikle doğrudan karşı karşıya getirmekten ziyade, bir köşeden süzülüyormuş hissi veren açılarla izleyiciyi hem dahil eder hem dışarda bırakır. Bu çelişkili hissiyat, hikâyeye dahil olma ve ondan kopamama durumunu besler. İzleyici, perdede gerçekleşen olayları sanki bir voyör gibi takip ederken, aynı zamanda o boş bakışların, o renksiz sokağın ve bir türlü seçilemeyen yüzlerin parçası haline gelir.
Bu atmosferik yaklaşım, “Gizli Yüz”ü diğer geleneksel anlatılardan ayırır. Film, bir “konu” anlatmaktan çok, bir deneyimi aktarır. İzleyici, filmin atmosferiyle sarılıp sarmalanır, anlamları doğrudan elde etmek yerine, bir dedektif gibi atmosferin, biçimin ve görsel dilin arasından süzerek toplar. Sonuçta atmosfer, bir sonuç değil, bir süreçtir; izleyiciyi içine alan, onu istese de istemese de filmin belirsiz, esrarlı evreninde gezintiye çıkaran bir rehberdir. Bu sayede “Gizli Yüz”ün görsel dili, basitçe “gösterme” işlevinden çıkar, seyircinin zihin ve duygu dünyasında bir dizi etkileyici yankı yaratan bir sanatsal imzaya dönüşür.

Gizli Yüz, klasik bir çözüm sunmaz, belirsizlikle kol kola yürümeye davet eder. Bulunamayan yüz, belki de aslında hep oradadır; belki de hiçbir zaman var olmamıştır. İzleyici, anlatının bir parçası haline gelir, kendi yorumlarını ve anlamlarını yaratır. Böylece film, yalnızca bir hikâye anlatmaz; seyirciyi de bu karanlık, sessiz ve girift yolculuğun ortağı haline getirir.

Sonuç: Bir Hafıza Labirentinde Dolanmak
Filmin finalde, izleyiciyi rahatlatan bir sonuca, net bir çözüme, tüm düğümleri çözen bir açıklamaya kavuşmak güçtür. Film, izleyenini geniş bir belirsizlik alanında bırakmayı tercih eder. Bu belirsizlik, esasında filmin özünü oluşturan ve onu sıradan bir anlatı olmaktan çıkarıp bir deneyim alanına taşıyan en önemli unsurdur. Ömer Kavur, karakterlerin cevaplara kavuşmasını istemez; aynı şekilde seyircinin de hikâyeyi bir “tamamlanmışlık” duygusuyla anımsamasını engeller. Film bittikten sonra dahi hafızamızda devinen gölgeler, yanıtlanmamış sorular, bir türlü netlik kazanmayan yüzler dolaşır.
Burada “Gizli Yüz”, bir hafıza labirentine dönüşür. Bu labirent, ne sadece karakterlerin içinde kaybolduğu bir bilinçaltı ne de yalnızca kent dokusunun katman katman ördüğü zamansız bir coğrafyadır. Aynı zamanda seyircinin kendi zihin odalarında yankılanan bir boşluktur. Bu boşluk, filmin temel duygusu olan arayışı bir kere daha vurgular. İzleyici, filmin başından sonuna dek peşinde koşulan yüzü bulmak, anlamlandırmak ister; ancak bu yüz, tıpkı şehrin sisli sokaklarında olduğu gibi, hafızada da tam olarak şekillenmez. Bu sayede film, izleyiciyi pasif bir gözlemciden aktif bir yorumcuya dönüştürür. Yönetmen, izleyicinin zihnine bir tohum eker ve o tohum, film sona erdiğinde bile filizlenmeye, büyümeye devam eder.
Film, hafızanın doğasını sorgular. Hatırlanan bir yüz, bir anı, bir koku ya da bir ses, gerçekten o şekilde mi yaşanmıştır, yoksa zihnimizin sonradan ürettiği, yamaladığı, çarpıttığı bir hayal midir? “Gizli Yüz”ün yönelttiği bu sorular, anlamı netleşmeyen görüntüler, birbirine karışan zaman katmanları ve her adımda biraz daha uzayan o belirsiz koridorlar aracılığıyla karşılık bulur. Böylece film, sadece bir hikâye anlatmaz; hafızanın ve kimliğin akışkan, değişken, şaşırtıcı doğasını da gündeme taşır.

Bu belirsiz sonun yarattığı deneyim, izleyiciyi rahatsız edici olabileceği kadar yaratıcı bir sürece de iter. Cevap verilmeyen her soru, tamamlanmayan her sahne, eksik kalmış bir cümlenin yarattığı tedirginlik, aslında filmin belleğimizde kendine kalıcı bir yer edinmesini sağlar. Unutulup giden bir film yerine, tekrar tekrar düşünmemizi, sorgulamamızı, hatta yeniden izleyerek farklı anlamlar bulmayı kışkırtan bir eserle karşı karşıya kalırız. Film, son karede perdenin kararmasıyla bitmez; onun yankısı zihnimizde sürer.

Gizli Yüz’ün bu yönü, sinema sanatının potansiyeline de işaret eder. Sinema, yalnızca eğlendiren, açıklayıcı, keskin çizgili hikâyeler anlatan bir mecra değildir. Aynı zamanda muğlaklıkla, suskunlukla, tekinsizlikle, düşsellik ve gerçeği birbirine dolayarak izleyiciyi aktif katılımına zorlayan bir araç olabilir. Bu film, tam da bunu yapar: Basit bir anlatının dışında, izleyiciye kendi iç dünyasına dair bir keşif alanı sunar. Karanlık bir odada, eski fotoğrafların, kaybolmuş yüzlerin, anlamsızlaşmış haritaların arasında dönüp dururken, biz de kendi hafızamızın, kimliğimizin, anlam arayışımızın labirentinde dolaşır hâle geliriz.

Final duygusu, kaçan bir hayal, tamamlanmamış bir bulmaca, bir anda yok olan bir yüzün yarattığı boşluk kadar derindir. Yönetmen, cevabı değil soruyu yücelterek, “bitmemişlik” ve “belirsizlik” kavramlarının insan zihninde ne denli güçlü titreşimler yarattığını ortaya koyar. Film kapandığında geriye kalan, bir başkasının değil, belki de kendi içimizdeki o gizli yüzü arama isteğidir. Bu yüzü belki asla bulamayız, ama asıl mesele de o belirsiz koridorlarda yol alırken edindiğimiz içsel deneyimde saklıdır.